- ค่านิยมของสังคมไทยต่อผู้สูงอายุ : การมีคุณค่าต่อครอบครัวและสังคม
ทุกสังคมต่างยอมรับว่า “การเกษียณอายุ” เป็นเสมือนรางวัลของบุคคลที่ได้ผ่านชีวิตการทำงานมาตลอดตั้งแต่เริ่มเข้าสู่วัยแรงงาน การที่ผู้สูงอายุถูกสังคม “ปลด” จากภาระหน้าที่การงานเป็นกฎธรรมชาติที่ผู้ที่มีอายุสูงมากขึ้นเพราะถูกลดคุณค่าด้านบทบาท (loss of valued roles) ย่อมก่อให้เกิดผลกระทบต่อความรู้สึกต่อความเป็นบุคคลของตนเอง (personhood) ไม่มากก็น้อย ทั้งนี้เพราะผู้สูงอายุทุกคนเมื่ออยู่ในวัยแรงงานเป็นผู้หนึ่งที่เป็นกำลังผลิต (manpower) มีเกียรติยศและศักดิ์ศรี แต่เมื่อต้องตกอยู่ในสภาพของการเป็นผู้สูงอายุ ประชากรกลุ่มนี้ย่อมเผชิญกับโลกใหม่หรือชีวิตใหม่ที่ต้องปรับตัวเพื่อการดำรงอยู่ภายใต้ขอบเขตที่มีค่อนข้างจำกัด
การนำเสนอตอนนี้ ต้องการที่จะชี้ให้เห็นถึงค่านิยมของสังคมไทยต่อผู้สูงอายุ โดยการตั้งประเด็นคำถามต่างๆ ให้ผู้สูงอายุได้สะท้อนความคิดความเชื่อและการรับรู้ในฐานะที่เป็นกลุ่มประชากรที่กำลังเผชิญกับปัญหาโดยตรง ข้อมูลที่ได้จากการสัมภาษณ์จะช่วยทำให้เห็นมุมมองและข้อเท็จจริงได้มากกว่าการสัมภาษณ์บุคคลอื่นๆ ที่ไม่ใช่ตัวผู้สูงอายุ การตั้งคำถามเพื่อให้มองตนเองเช่นนี้เป็นการประเมินสิ่งที่ปรากฏขึ้นจริงจากประสบการณ์ตลอดช่วงอายุขัยที่ผู้สูงอายุได้ผ่านชีวิตจากวัยเด็ก วัยหนุ่มสามและมาถึงช่วงวัยชรา อันเป็นวารุสุดท้ายของการมีชีวิตของมนุษย์ ดังนั้นข้อมูลที่จะนำเสนอในบทนี้จึงเป็นการสะท้อนภาพจากอีกมิติหนึ่งที่คณะผู้วิจัยเชื่อว่ายังไม่มีผู้ใดได้นำเสนอมาก่อนและมั่นใจว่าจะทำให้สามารถมองลึกลงไปถึงกระบวนการทางความคิดได้อย่างเป็นระบบและมีความน่าเชื่อถือ
ประเด็นคำถามที่คณะผู้วิจัยได้ถามผู้สูงอายุในหัวข้อนี้ ต้องการจะทราบว่าผู้สูงอายุมีคิดเห็นทั่วๆ ไปต่อการเป็นผู้สูงอายุอย่างไร โดยตั้งคำถามว่า “ผู้สูงอายุหรือคนแก่มีคุณค่าหรือไม่” คุณค่าเกิดจากอะไรและท่านคิดว่าตัวท่านเองมีคุณค่าหรือไม่? ในชั้นแตกคณะผู้วิจัยมีความวิตกว่าการถามตรงๆ เช่นนี้ผู้สูงอายุอาจไม่กล้าที่จะตอบหรือไม่เข้าใจในประเด็นคำถาม แต่เมื่อได้สร้างความคุ้นเคยและได้สนทนากับผู้สูงอายุอย่างเป็นกันเองได้แล้ว จึงได้ถามคำถามนี้ ผลปรากฏว่าผู้สูงอายุเกือบทั้งหมด ได้ตอบคำถามอย่างชัดเจน โดยแบ่งออกเป็น 3 กลุ่มคำตอบคือ (1) ผู้สูงอายุมีคุณค่าแน่นอน (2) การมีคุณค่าหรือไม่มีคุณค่าขึ้นอยู่กับเงื่อนไขและการตีความ และ (3) ผู้สูงอายุไม่มีคุณค่า
ผู้สูงอายุในกลุ่มแรกที่มีความเชื่อว่าการเป็นผู้สูงอายุมีคุณค่าแน่นอนนั้นได้ให้เหตุผลอย่างหลากหลาย ซึ่งสามารถสรุปได้เป็น 7 กลุ่มความคิดเห็น ดังนี้
กลุ่มที่หนึ่ง ผู้สูงอายุที่ได้แสดงความคิดเป็นและมีความเชื่อว่าการเป็นผู้สูงอายุนั้นมีคุณค่าแน่นอน เพราะผู้สูงอายุทุกคนได้สั่งสมประสบการณ์ที่ยาวนานกว่าคนวัยอื่นๆ ประสบการณ์เหล่านี้ย่อมเป็นประโยชน์และมีคุณค่าต่อคนรุ่นหลังเพราะผู้สูงอายุมีความรู้ สามารถนำความรู้นั้นไปอบรมสั่งสอนลูกหลานเพราะการที่ได้ผ่านโลกมานาน ย่อมมีประสบการณ์สูงกว่าคนรุ่นใหม่ๆ ประสบการณ์นี้เองที่ผู้สูงอายุสามารถแยกแยะสิ่งที่ถูกและสิ่งที่ผิด รู้ทุกข์ รู้สุข จากการสั่งสมความรู้และประสบการณ์จะเป็นแบบอย่างที่ผู้สูงอายุสามารถถ่ายทอด อบรมสั่งสอนคนรุ่นลูกหลานได้
กลุ่มที่สอง คุณค่าของผู้สูงอายุเกิดขึ้นเนื่องจากผู้สูงอายุเคยเป็นผู้ผลิตมาก่อน การเป็นผู้ผลิตหมายถึงการเป็นบรรพบุรุษของคนรุ่นปัจจุบันและผู้สูงอายุปัจจุบันก็เป็นลูกหลานของบรรพบุรุษรุ่นก่อนๆ มา ผู้สูงอายุจึงเปรียบเสมือนเป็นก้อนอิฐก้อนแรกของการปลูกตึกสร้างบ้าน ถ้าหากไม่มีอิฐก้อนแรกก็ไม่อาจจะเกิดตึกขึ้นมาได้ ในทัศนะของผู้สูงอายุที่ได้เปรียบเทียบดังนี้ การที่ผู้สูงอายุได้เป็นผู้สร้างรากฐานความมั่นคงให้แก่ลูกหลานจากน้ำพักน้ำแรง และความวิริยะอุตสาหะในการทำงานหนักเพื่อหาทรัพย์สิน เงินทอง ที่ดิน ทำให้ลูกหลานได้มีกินมีใช้ในปัจจุบัน ในความคิดของผู้สูงอายุกลุ่มนี้จึงเน้นที่การเป็นผู้ผลิต ผู้แสวงหาทรัพย์สินให้ลูกหลานให้มีความมั่นคงมาจนถึงปัจจุบันจึงเป็นผู้ที่มีคุณค่า
กลุ่มที่สาม คุณค่าของผู้สูงอายุเกิดขึ้นจากการเป็นผู้ที่ได้สร้างประโยชน์ในปัจจุบันแม้ว่าสุขภาพร่างกายจะอยู่ในวัยชราแล้วก็ตาม คุณค่าของการเป็นผู้สูงอายุในข้อนี้ แตกต่างไปจากคุณค่าของการเป็นผู้สร้างหรือผู้ผลิตเมื่อผู้สูงอายุยังเป็นคนหนุ่มสาวในอดีต ในประเด็นนี้ผู้สูงอายุได้ให้ความสำคัญและให้คุณค่าต่อการเป็นผู้สูงอายุที่เป็นอยู่ในปัจจุบันโดยแสดงความคิดเห็นว่าผู้สูงอายุที่อาจมีสุขภาพร่างกายเสื่อมโทรมจะมีประโยชน์ทำอะไรได้มากหรือน้อยในภาวะปัจจุบันเกี่ยวข้องกับความคาดหวัง ถ้าหากประเมินและชั่งน้ำหนักแล้วพบว่าร่างกายหรือกำลังใจถดถอยลงไปมากกว่างานที่ได้สร้างสรรค์ ก็อาจจะประเมินและพิจารณาว่ามีคุณค่าน้อย แต่ถ้าหากประเมินและพิจารณาว่าปริมาณงานที่ได้ทำไปแล้วนั้นมีความเหมาะสมกับสภาพร่างกายที่เป็นอยู่จริงในปัจจุบันก็จะเป็นผู้ที่มีคุณค่าอยู่
การพิจารณาคุณค่าในความหมายนี้ เกิดจากการสร้างประโยชน์ในปัจจุบัน ซึ่งจำแนกออกได้เป็น 2 ประเภท คือ
ประเภทแรก เป็นการสร้างประโยชน์ที่ไม่ได้อาศัยแรงงานหรือความแข็งแรงของร่างกาย การทำประโยชน์ในความหมายนี้คือการได้มีโอกาสอบรมสั่งสอน ให้คำแนะนำ ให้คำปรึกษาและเป็นตัวอย่างที่ดีของลูกหลาน คอยให้การอบรมสั่งสอนลูกหลานให้เป็นคนดีและตัวผู้สูงอายุเองก็ต้องประกอบคุณความดีให้ลูกหลานได้เห็นด้วย
ประเภทที่สอง เป็นการสร้างคุณประโยชน์โดยต้องอาศัยแรงงานหรือกำลังกายเท่าที่มีอยู่ช่วยเหลือครอบครัวตามความสามารถ แม้จะช่วยได้เพียงเล็กน้อยก็คือว่าได้ทำประโยชน์และมีคุณค่า ดังตัวอย่างที่ผู้สูงอายุหลายคนได้ตอบว่าการที่ตนได้ช่วยเลี้ยงดูหลานก็เป็นกิจกรรมที่เป็นประโยชน์และมีคุณค่า เพราะสามารถแบ่งเบาภาระของครอบครัวได้ หรือการที่ผู้สูงอายุจำนวนไม่น้อยที่ให้เหตุผลเหมือนๆ กัน คือ การได้ดูแลบ้านช่อง เฝ้าบ้าน เป็นหูเป็นตาเวลาลูกหลานออกไปทำงานที่อื่นๆ นับเป็นภาระหน้าที่ที่ได้ทำประโยชน์ให้แก่ครอบครัว ลูกหลานจะอบอุ่นใจ สำหรับผู้สูงอายุที่มีเรี่ยวแรงและยังไม่เป็นผู้สูงอายุมาก ก็จะทำงานภายในบ้านอย่างปกติ จึงมั่นใจว่าตนเองหรือผู้สูงอายุคนอื่นๆ ที่มีแบบแฟนการดำเนินชีวิตอย่างเดียวกันนี้ต่างมีคุณค่าแน่นอน ส่วนผู้สูงอายุบางคนที่ให้ความสำคัญต่อสภาพต่างกายที่เคยทำได้มาก่อนในอดีต แต่กลับไม่สามารถทำได้อย่างเต็มที่ในยามที่เป็นผู้สูงอายุจะมีความรู้สึกว่าคุณค่าที่เคยมีอยู่ได้ลดน้อยลงไป ดังตัวอย่างที่ผู้สูงอายุได้ให้เหตุผลดังนี้
“คนแก่ไม่ค่อยมีคุณค่าเพราะทำงานไม่ไหว คุณค่าอยู่ที่การทำงาน และการทำประโยชน์ การที่ทำงานไม่ได้เต็มที่เหมือนเดิมจะไม่มีประโยชน์”
“สำหรับลูกหลานที่ไม่ดีมีแต่จะแช่งให้ตายลูกหลานที่ไม่นับถือคนแก่ก็เพราะไม่มีทำงาน ต้องพึ่งพาลูกหลานตลอดเวลา”
จากคำกล่าวข้างต้น เป็นตัวอย่างซึ่งพบเพียงส่วนน้อย ที่เน้นให้เห็นแนวความคิดในทางลบต่อคุณค่า โดยเน้นที่การทำงานและทำประโยชน์ให้แก่ลูกหลาน
